Aμπελος η οινοφόρος

Aμπελος η οινοφόρος

Bιότοπος – περιγραφή

Η λατινική ονομασία του βοτάνου είναι VITIS vinifera (Άμπελος η οινοφόρος). Ανήκει στην οικογένεια των Αλπελιδών. Το συναντούμε στη δυτική Ασία και την νοτιοανατολική Ευρώπη. Είναι κατά πάσα πιθανότητα το πιο παλιό καλλιεργούμενο φυτό το οποίο έχει περισσότερες από 3000 ποικιλίες.

Είναι θάμνος ελικοφόρος και αναρριχώμενος, το κοινό μας αμπέλι, ιθαγενές της Μεσοποταμίας, το οποίο καλλιεργείται σε μεγάλες εκτάσεις. Ο καρπός του είναι ράγα, το κοινώς σταφύλι. Είναι θεραπευτικό φυτό αλλά και εξαιρετική τροφή.

Ιστορικά στοιχεία

Η χρήση του αμπελιού από τον άνθρωπο χάνεται στο βάθος του χρόνου. Ο άνθρωπος το χρησιμοποιούσε για την διατροφή του από την εποχή του ορειχάλκου. Οι Αιγύπτιοι το γνώριζαν εδώ και 6.000 χρόνια. Σύμφωνα με την μυθολογία ο Διόνυσος το έφερε από την Ασία και συνδέθηκε τόσο με τη ζωή της αρχαίας Ελλάδας που ο Διόνυσος και οι περίφημες τελετές του συνδέθηκαν με το σταφύλι και ένα από τα προϊόντα του, το κρασί. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τις καλλιέργειες των σταφυλιών στα παράλια της Λιβύης. Ο Θεόπομπος εξιστορεί ότι το πρώτο μαύρο κρασί το έφτιαξαν οι κάτοικοι της Χίου, που τους το δίδαξε ο Οινοπίωνας, γιος του Διονύσου και οι Χιώτες μετέδωσαν τις γνώσεις τους στους άλλους Έλληνες. Ο Όμηρος αναφέρει ότι η καλλιέργεια του αμπελιού ήταν γνωστή από την εποχή του Τρωικού πολέμου. Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν και τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού το οποίο χρησιμοποιούσαν για περιπτώσεις όπως αναιμία, ευλογιά, δυσκοιλιότητα και παθήσεις του συκωτιού. Στην ινδική ιατρική (Αγιουβέρδα) οι σταφίδες (ιδιαίτερα οι μαύρες) θεωρούνται αφροδισιακές, διουρητικές, υπακτικές και τις χρησιμοποιούν για άσθμα, χολή, αιματολογικά προβλήματα και δυσουρία. Στη λαϊκή ιατρική τα σταφύλια χρησιμοποιήθηκαν για καχεξία, καρκίνο και παθήσεις της καρδιάς και των νεφρών. Γύρω στον 15ο αιώνα π.Χ. άρχισε να εξαπλώνεται και η καλλιέργεια του αμπελιού αποτελώντας μια από τις βάσεις της οικονομίας του τόπου, όπως μαρτυρούν τα νομίσματα με τις απεικονίσεις σταφυλιών. Στις αγροτικές περιοχές μάζευαν τον χυμό (τα δάκρυα) του αμπελιού κατά την περίοδο του κλαδέματος ή της χάραξης. Ο χυμός αυτός περιέχει τις ίδιες ουσίες, όπως και τα σταφύλια. Τον χρησιμοποιούσαν εναντίον των εκζεμάτων και αιμορραγιών των εντέρων, που συνοδεύουν τη δυσεντερία. Οι αγρότες χρησιμοποιούσαν επίσης τις σταγόνες του χυμού, σε περιπτώσεις οφθαλμικών παθήσεων. Στην Κρήτη έδιναν στους αναρρωνύοντες μαρουβά (κρασί 3-4 ετών) ή μπάλσαμο (κρασί πολλών ετών). Με τον μούστο έφτιαχναν πετιμέζι το οποίο χρησιμοποιούσαν με εξαιρετικά αποτελέσματα για τον επίμονο βήχα. Στις περιοχές που δεν είχαν λεμόνια χρησιμοποιούσαν τις αγγουρίδες την οποία κοπάνιζαν και την περνούσαν από το σουγιού (τρυπητό) και την έβαζαν στα χόρτα, το αυγολέμονο κ.α. Με τα χοντρά κλήματα οι γέροντες έφτιαχναν πίπες. Με το δάκρυ του κλήματος από το κλάδεμα θεράπευαν την επιπεφυκίτιδα. Στα νήπια έδιναν νερόκρασο με ψωμί «για να μεγαλώσουν» και νερόκρασο χωρίς ψωμί στα παιδιά όταν ήταν ιδρωμένα από το παιχνίδι. Με κρασί έπλεναν τα τραύματα και με μαρουβά για να βοηθήσουν την επούλωση τους. Το κρασί ήταν η λύση και όταν συγκαίγανε τα μάτια τους από το απύρι (θειάφι) που χρησιμοποιούσαν για να θειαφίζουν τα αμπέλια. Την τρυγία από τα βαρέλια την χρησιμοποιούσαν ανάμικτη με παλιό κρασί για να σταματούν την αιμορραγία όταν έβγαζαν κανένα δόντι. Τις μαύρες σταφίδες κοπανισμένες με τα τσίκουδα μαζί τις έκαναν κατάπλασμα σε πονόλαιμο και για την διάνοιξη δοθιηνών. Συστατικά – χαρακτήρας Οι ράγες περιέχουν τρυγικό οξύ, μηλικό οξύ, τρυγικά άλατα, σάκχαρα (δεξτρόζη και φρουκτόζη) πηκτίνη και τανίνη. Οι φλοιός των κόκκινων σταφυλιών περιέχει επίσης ένα κυανό γλυκοσίδιο (το οινοσίδιο). Ο χυμός περικλείει επίσης ξανθοφύλλη, καροτίνη, βιταμίνες Α1, Β1, Β2 και C. Είναι πλούσιος σε υδατάνθρακες (18-20%), οργανικά οξέα (μηλικό, σαλισιλικό, λιμονικό, μυρμιγγικό κ.α.). Τα γίγαρτα (κουκούτσια) περιέχουν 20% ξηραντικό έλαιο, δεψικές ουσίες και πηκτίνη. Οι ράγες και τα φύλλα περικλείουν έως 2% διτρυγικό κάλιο κουερσετρίνη, άμυλο, κόμμι και ασβέστιο. Χρησιμοποιούνται μαζί με τα σταφύλια όταν τα τρώμε και κινούν το έντερο. Κατά τη διάρκεια της οινοποίησης το διτρυγικό κάλιο αποτίθεται στα τοιχώματα των βαρελιών υπό μορφή τρυγίας (πέτρα). Η τρυγία ραφινάρεται και χρησιμοποιείται σαν υπακτικό φάρμακο.

Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις

Τα σταφύλια είναι υπακτικά και διουρητικά και συνιστώνται εναντίον της παχυσαρκίας και των καρδιακών και νεφρικών παθήσεων. Επίσης δρουν θετικά σε οξέα λοιμώδη νοσήματα, πνευμονίας και τύφου. Περιέχει πάρα πολλά στοιχεία που ωφελούν τον ανθρώπινο οργανισμό. Λόγω της διουρητικής του ιδιότητας το σταφύλι ελαττώνει την οξύτητα του ούρου και το ουρικό οξύ. Είναι ευκοίλιο, περιορίζει στα έντερα τις ζυμώσεις και δίνει ενέργεια. Τα σταφύλια συνιστώνται στους πληθωρικούς και παχύσαρκους, σε δυσπεπτικούς και για τη χρόνια δηλητηρίαση, σε εξασθενημένους και αναιμικούς, στους φυματικούς και σε μερικές περιπτώσεις ηπατικής και νεφρικής ανεπάρκειας. Τα άσπρα κρασιά είναι διεγερτικά και διουρητικά. Τα κόκκινα κρασιά είναι τονωτικά και στυπτικά και αυτά μόνο χορηγούνται στους διαβητικούς. Το ξύδι είναι ευφραντικό και αναλγητικό σε εισπνοές, δροσιστικό σε επαλείψεις και επιθέματα. Σε μικρές ποσότητες το κρασί είναι διεγερτικό και σε μεγάλες ποσότητες ναρκωτικό. Προκαλεί τη μέθη. Τα φύλλα (ιδιαίτερα αυτά που κοκκινίζουν) και τα βλαστάρια του αμπελιού είναι στυπτικά σε χρόνιες διάρροιες, αιμορραγίες, τονωτικά, ρυθμίζουν την κυκλοφορία του αίματος και για αυτό είναι χρήσιμα στις φλεβίτιδες και στους κιρσούς, ενώ με τη συνεχή χρήση του αφεψήματος τους καταπολεμείται η παχυσαρκία, Ωφελούν επίσης σε εμμηνορραγίες και επιστάξεις. Η βιταμίνη Α που περιέχει βοηθά στην καλή όραση ενώ οι ανθοκυανίνες (χρωστικές που βρίσκονται κυρίως στα κόκκινα σταφύλια) δυναμώνουν τα αγγεία των ματιών κι επιβραδύνουν την γήρανση της όρασης και την ανάπτυξη παθήσεων του αμφιβληστροειδούς. Εκτός από την προστατευτική τους δράση για την όραση, οι ανθοκυανίνες μαζί με τις πολυφαινόλες, λόγω των εξαιρετικά αντιοξειδωτικών ιδιοτήτων τους, εμποδίζουν τη δημιουργία και τη δράση των ελευθέρων ριζών, ενισχύουν τα τοιχώματα των αγγείων και μειώνουν τις φλεγμονές, ασκώντας τόσο αντιγηραντική όσο και καρδιοπροστατευτική δράση. Τα σπέρματα περιέχουν δεψικές ουσίες, πηκτίνη και λιπαρό λάδι και χρησιμοποιούνται μαζί με τα σταφύλια, όταν τα τρώμε και κινούν το έντερο. Μάλιστα έχει βρεθεί ότι τα λιπαρά οξέα που περιέχονται στο κουκούτσι του σταφυλιού, μειώνουν τη χοληστερίνη και βοηθούν στην πρόληψη καρδιαγγειακών παθήσεων. Τα φλαβονοειδή που αφθονούν κι αυτά στο κόκκινο σταφύλι, ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα, προστατεύουν την καρδιά, τα αγγεία και τους πνεύμονες και τονώνουν το δέρμα. Παρασκευή και δοσολογία Για εσωτερική χρήση τα φύλλα παρασκευάζονται ως αφέψημα (5%) το οποίο πίνουμε το πρωί πριν το πρόγευμα. Επίσης σε δόση 30 γραμμάρια ανά λίτρο, πίνουμε ένα φλιτζανάκι του καφέ τρεις φορές την ημέρα πριν το φαγητό.

Aνθιση – χρησιμοποιούμενα μέρη – συλλογή

Το αμπέλι ανθίζει από Μάιο μέχρι Ιούλιο. Καρποφορεί Αύγουστο και Σεπτέμβριο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται ο καρπός, τα φύλλα και τα βλαστάρια του φυτού.

Προφυλάξεις

Το σταφύλι δεν είναι καλό για τους διαβητικούς γιατί περιέχει πολύ σάκχαρο. Το φλούδι και οι σπόροι βλάπτουν τους δυσκοίλιους. Για να ωφελήσουν θεραπευτικώς τα σταφύλια δεν τα τρώμε πάνω στο τραπέζι αλλά κατά προτίμηση αρκετό διάστημα πριν το φαγητό και καλύτερα το πρωί νηστικοί.